Dxá’gú Rosa de Lima
I
Nèthón agòò,
nigajnúú a’wóò júbà rí gi’dá xòxtoò,
nìtíín xuwiu ná awúun hielera
niguaxphí’tá nè ná gu’wá thana,
ná júwà xàbò tsí nònè numàà mbúkhàà
rí mbúyàà àkwìín.
—Dxá’gú tsídií,
nitiaxíí ngamí àgoò xáña’
rí màgòò màrudii àkuian’
ná a’wóò ñò’òn tsítsídií.
I
Le extirparon
el gorjeo de la Montaña,
en hieleras la repartieron
a las casas blancas,
donde la gente paga por un corazón.
—Niña de Lima,
bajo las uñas
guardaste el miedo
para retoñar
en las voces de Tsítsídií.
II
Xàbò tsí mbáyáà àkuian’,
a maguxnuu iná ida,
a maxmíí xtédè
rí mà’thán xóne júwà’ xàbò xuàjiàn ló’ rá,
a maro’òò ajngáa ló’ ná xtiyoo dùùn
rí nàtaxíí xtíñuù nìmia ló’
ídò nàgatàá rujmbá ná júbàá rá yè’.
II
¿Quien tenga tu corazón
tejerá las palmas,
nudo contra nudo,
para guardar tu lengua
en el panal de nubes
que cubre nuestra piel?
III
Xì’ñú’,
àmàtà’ñùún ná xuxtùún ìjín gò’ò
tsí grìgùún dakhúún ná jambàà,
a màtìyàá rí gì’dà nìmiì
ná xuxtùún xàbò tsí gàtiin ná gu’wá ñajun rá,
a màtìyàá rí àkwiìn gì’dà
ná xòxtoò dxá’gú tsí véjè ná rawuun ixè xaphá
ná nimbá mì’tsún màxakuíjñán ló,
màgú’thaàn asndo náá màgìwàn nìmì’,
màmbìyà’ nùmaà
asndo màgiwàn’ iyoo gàmà’ ìdù’.
Màgújndamáà,
ná xòxtoò mbámbá ñò’òn
tsí jayá mbi’yuu xuajian ló’,
màgújndamàá inuu xtédè
rí nàrákha gàjmàá wakhà’,
màgújndamàá ná xuxtùún ìjiìn gò’ò
tsí nùni’ñàá nimíì ná inuu ida
rí mà’nii àkuiin xuajian ló’
numa xó’ tsáà nìgùma ngínaá xò’.
III
Abuelo:
¿En qué corneas se pintarán mis rocíos?
¿Me buscarás en cada mujer
que deambula las calles?
¿Sabrás que soy yo
cuando trabaje en los senados
o cuando me adornen en mesas
donde nunca nos sentaremos?
Te soñaré en las aves
que llevan el nombre
de nuestro pueblo,
en los sombreros
que caen con la tarde
y en las niñas que dejan en la palma
la esperanza que vive
por nuestra muerte.
IV
Xì’ñú’,
màrmá’àn àkuìin ithanè ná tìmii àbò’
inuu gòmè
rí nùxmíí nánà xuajian ló’,
màyaxíí ajngáa wiyáá ná xòxtò’,
màgrígo’ gàjmí’ xkàmixa ná jàmbàa,
mà’gá tsùduù àjmá
tsí nàxphitàà numbaa
asndo náá màmidíí nìmì’ gàjmàá nìndxáà’.
IV
Te querré
en la sed de las serpientes
que bordan las mujeres de nuestro pueblo,
te buscaré, abuelo,
en el silencio de cada sombra
que vaga en el mundo
y con las abejas que reparten la tierra
floreceré contigo.
V
Ná jùmùù ixè ida
rí màtangàá xò’,
nà’nìì àkuiìn nè ídò nàmidíí ri’yùù nè,
tikhu inúú nè nàyáxiì a’wóò gíñá,
numuu rí nando nè màdxàun
xí juwa máján xò’,
tsíniñà’ mijná nè mòjndoo,
nàràkuá asndo mbayíí àjmùù ná awúun jùbà’
khamí nàrudii mìnà’ nè
mbámbá gòn’ nuxì’,
numuu rí gí’thùn nè xó rí màthangàán xò’ ná xuajen.
V
Sueñan las palmas
nuestro regreso,
ensalivan el capullo
y se reparten a las hojas
para saber si hay noticias,
retienen el eco
en sus cuencas,
se niegan a secarse,
en secreto se enroscan bajo tierra
y se visten de verde
esperando a la luna nueva.
SOBRE EL AUTOR
Hubert Malina [Matiúwaá] [Martínez Calleja] es un poeta y estudioso tlapaneco o mè´phàà. Licenciado en Filosofía y Letras por la Universidad Autónoma de Guerrero UAGRO. Maestro en Estudios Latinoamericanos por la Universidad Nacional Autónoma de México UNAM. Cursó Creación Literaria en la Universidad Autónoma de la Ciudad de México UACM. Realizó una estancia de investigación en Nicaragua sobre el parentesco de las culturas mè´phàà y sutiaba. Becario del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes FONCA.
En 2008, obtuvo el segundo lugar en el Concurso Literario y de Investigación Juan de la Cabada en poesía; en 2009, el tercer lugar en el mismo concurso; en 2015, el apoyo del Programa de Estímulo a la Creación y al Desarrollo Artístico PECDA Guerrero; en 2016, participó en el VII Festival de Poesía Las Lenguas de América Carlos Montemayor; en ese mismo año, fue ganador del Primer Premio a la Creación Literaria en Lenguas Originarias Cenzontle; en 2017, obtuvo el Premio Nezahualcóyotl de Literatura en Lenguas Mexicanas y el Premio de Literaturas Indígenas de América; en 2018, participó en el Ciclo de Literatura en Lenguas Indígenas del Centro Cultural Tijuana CECUT.