Hmu’ye ‘ne ya tutubixi y Zi Zänä por Rosa Maqueda

Hmu’ye ‘ne ya tutubixi

Nun´a ´Batha ma dä p´anthä

bi ena ya jä´i mäya´bū

Ma da ndōni

ya  ts´ints´ū tutubixi ma da honi ya ´ye

ma da strá hñats´i denda ra  njuäni pa da ma ra ngähä

 ´mēfa ma da mäxōts´e ya bo

´mēfa denda mbōxhyadi pa ra mähuifi

nu´ū da tini ra zi ´bahi

ge hinto ma da handi

ma da gat´i ha ra mbōxhyadi, ´mēfa ha ra mä´kangi

mēfa ma da pengi ha ra mbōxhyadi

ha ra xá xudi ra ´uada

ha ra zi ma´ye

ma da nk´athū, ra zi te

ge su n´e pēts´i

ra zi ndōni  ´batha.

Hmu’ye ‘ne ya tutubixi

Este Valle, dormitará por un tiempo

dijeron los antiguos.

Volverá a florecer

los pájaros tutubixis irán en busca de la lluvia

volarán de derecha a izquierda

posarán entre quiotes

partiendo del este hacia el norte

hallarán la palma izonte

que nadie más contemplará

girarán  al sur

retornando al oeste

a la sombra del maguey

en roca ahuecada,

encontrarán,  la vasija

que resguarda

el campo florido.

Zi Zänä

Dätso̲,

ra zí dänga tso̲

ya ts’ints’u̲ bí käi, ya tsimxi

ra ‘bo̲ngui bí käi ha ra t’o̲ho̲

bí yopi ra zí te ha ra yu̲hyadi

otho ya njohni, ha ra mahets’í bí ja ya te

zu̲ni ya kuixi, ra k’u, ya do̲ni, ra hmuthä

hñäto ‘banjua, ra tu̲mu̲ bí ko’tí yá hwa

ya antiwa thuhu ha ra zí Zänä, ya ‘ye̲za

bí ndäpotho,

K’eñädehe,

ra zí do bí thuhu, xudi ha xudi

ya nsunda jä’i bí pobo ra ndähi, ho’ti ra hai:

Nsunda ha ya Zabi né ya Ju̲ts’i,

Nsunda Po̲the, ra Däthe, né ra zí Dox’u

mí hñäts’i ra gätu̲, ha ya zahwa ‘randi ringa’ti

ra hwähi, ra te ha ra Ximhai

ra dängo ya do̲ni ha ra zi wädri

ra te né ra ntho̲’mäte bí to̲’mi:

Xithi 13



Madre Luna

Dätso̲1,
Lucero del Atardecer
descienden pájaros, caracoles
la neblina comienza a descender
renovación de vida por el poniente
invade el silencio, fragancias de cielo
cascabeles, chía, flores, mazorca de maíz
hñäto ‘banjua2, mariposa detiene su aleteo
cantos antiguos en giros de Luna, ramas
entrelazadas en espiral,
K’eñädehe3,
roca ígnea canta, sombra en sombra
seres sagrados humedecen el aire, acarician la tierra:
Señora de los Jagüeyes y de los Pozos,
Señora del Manantial, del Río, y de la Sal
tierra sembrada, fertilidad en la Tierra
la fiesta de flores
la vida y su espera:
Xithi 134.


[1] Venus / estrella del amanecer / estrella del atardecer

[2] Ocho conejo

[3] Serpiente de agua

[4] Carrizo 13 / calendario ciclo agrícola hñähñu

Sobre la autora

Rosa Maqueda Vicente (Ixmiquilpan, Hidalgo). Cofundadora del Proyecto Cultural Ya mfeni.  Finalista del Certamen Internacional 500 años de México Tenochtitlan (2021) convocado por las Editoriales: Vozabisal, Cisnegro y El Ala de la Iguana, Segundo lugar Premio Nacional al Estudiante Universitario en la categoría Poesía José Emilio Pacheco otorgado por la Universidad Veracruzana, obtuvo el Premio “Ra noya ma ya ‘bu̲ do̲ni” / “La Palabra Antigua Florece” “Francisco Luna Tavera”, entre otros reconocimientos. Ha publicado poesía, ensayo, narrativa y artículos de difusión cultural. Parte de su obra ha sido traducida al holandés e inglés.

Deja una respuesta

Introduce tus datos o haz clic en un icono para iniciar sesión:

Logo de WordPress.com

Estás comentando usando tu cuenta de WordPress.com. Salir /  Cambiar )

Foto de Facebook

Estás comentando usando tu cuenta de Facebook. Salir /  Cambiar )

Conectando a %s